Το προσεχές γένος της δημοκρατίας

Τι είναι άραγε δημοκρατία; Για να απαντήσει κανείς σε αυτό το ερώτημα είναι αναγκαίο να κάτσει από δύο οπτικές γωνίες: την εξωτερική και την εσωτερική.

Ο εξωτερικός ορισμός της δημοκρατίας δεν είναι τίποτα άλλο από αυτόν που όλοι μπορούν να δώσουν με ευκολία. Δημοκρατία είναι το πολιτικό σύστημα που στηρίζεται στην αρχή της λαϊκής κυριαρχίας και που λειτουργεί με βάση τη βούληση της πλειοψηφίας των πολιτών (Λεξικό της κοινής ελληνικής). Αυτός είναι ένας ξεκάθαρα εξωτερικός ορισμός ο οποίος μπορεί να χαρακτηριστεί ελαφρά περιγραφικός. Εξωτερικός ορισμός είναι αυτός που ορίζει μία έννοια περιγράφοντας απλώς τα κοινώς αποδεκτά χαρακτηριστικά της. Προσεγγίζει ελάχιστα την αναλυτική μέθοδο ορισμού των εννοιών του Αριστοτέλη[1].

Όμως ο εσωτερικός ορισμός της δημοκρατίας δεν μπορεί να δοθεί έτσι. Ο μοναδικός τρόπος, κατά την γνώμη μου, για να οριστεί εσωτερικά η έννοια της δημοκρατίας είναι με μία ακόμα ερώτηση. Από τι αποτελείτε μια δημοκρατία;

Κύριο χαρακτηριστικό αρχικά μια δημοκρατικής κοινωνίας είναι οι πολίτες της. Ένα πολίτευμα που απαιτεί συμμετοχή, απαιτεί ταυτόχρονα και δυνατότητα ανάληψης ευθυνών. Όμως, όπως είχε τονίσει και ο Ευάγγελος Παπανούτσος, η ευθύνη και η ελευθερία είναι λέξεις ταυτόσημες. Επομένως ο ευθυνόφοβος είναι εκ της προαίρεσής του σκλάβος. Πως είναι δυνατόν να στηρίζεται σε σκλάβους η δημοκρατία;

Συνεχίζοντας δεν νομίζω ότι χρειάζεται παραπάνω ανάλυση και πιστεύω ταυτόχρονα ότι είναι κοινώς αποδεκτή η άποψη ότι θέλει αρετή και τόλμη η ελευθερία (Α. Κάλβος). Ποια όμως είναι τα χαρακτηριστικά της αρετής του πολίτη;

Ο Πλάτωνας ασχολήθηκε εκτενώς με αυτή την σκέψη και έφτασε τελικά να πει ξεκάθαρα ότι της τελείας αρετής είδη τέτταρα· έν μεν φρόνησις, έν δε δικαιοσύνη, άλλο δ' ἀνδρεία, τέταρτον σωφροσύνη (τα είδη της τέλειας αρετής είναι τέσσερα, φρόνηση, δικαιοσύνη, ανδρεία και σωφροσύνη). Η ανδρεία αρχικά λόγω της συγγένειας της με την τόλμη συνδέετε με την ελευθερία∙ στην συνέχεια η δικαιοσύνη εισάγει ένα νέο χαρακτηριστικό των δημοκρατικών κοινωνιών, τους θεσμούς. Πρώτο καθήκον μιας κοινωνίας, όπως είχε τονίσει ο Αλεξάντερ Χάμιλτον, είναι η δικαιοσύνη και είχε απόλυτο δίκιο. Μόνο μία δίκαιη κοινωνία είναι δημοκρατική κοινωνία και αυτό συμβαίνει διότι μοναδική προϋπόθεση για την ανάπτυξη δημοκρατικής συνείδησης είναι η ίση αντιμετώπιση από τον νόμο, γιατί ο άνθρωπος είναι το χειρότερο από όλα τα όντα όταν ζει χωρίς νόμους και χωρίς σύστημα απονομής δικαιοσύνης (Αριστοτέλης Πολιτικά). 

Για το ποια πρέπει να είναι η σχέση νόμων-πολιτών μας πληροφορεί ο Πλάτωνας στον Κρίτωνα:

«Σκέψου λοιπόν, Σωκράτη», θα έλεγαν ίσως οι νόμοι, «αν είναι αλήθεια αυτό που λέμε, ότι δηλαδή δεν είναι δίκαια αυτά που επιχειρείς τώρα εναντίον μας. Εμείς σε γεννήσαμε, σε αναθρέψαμε, σε εκπαιδεύσαμε και μεταδώσαμε σε σένα και σε όλους τους άλλους πολίτες όσα καλά πράγματα μπορούσαμε. Όμως κάναμε σαφές ότι  έχουμε δώσει την εξουσία σε όποιο Αθηναίο θέλει, αφού περάσει τη δοκιμασία και δει όσα γίνονται στην πόλη και εμάς τους νόμους, αν δεν του αρέσουμε, να πάρει τα πράγματά του και να πάει όπου θέλει […] Όποιος όμως από τους πολίτες παραμείνει, ενώ βλέπει με ποιο τρόπο διεξάγουμε τις δίκες και γενικά κυβερνάμε την πόλη, εμείς προϋποθέτουμε ότι έχει συμφωνήσει μαζί μας έμπρακτα να εκτελεί αυτά που διατάζουμε· και εμείς υποστηρίζουμε ότι όποιος δεν υπακούει αδικεί τριπλά: δείχνει ανυπακοή σε μας που τον γεννήσαμε και τον αναθρέψαμε και, ενώ συμφώνησε να μας υπακούει, ούτε αυτό κάνει ούτε μας πείθει ότι δεν κάνουμε κάτι σωστά…»

Επομένως η σχέση ανθρώπου και νόμου αποτελεί μονόδρομο και σχετίζεται κυρίως με την υποταγή του πρώτου στον δεύτερο και δομείται από οντολογικές σχέσεις εξάρτησης. Σκεφτόμενοι την σημασία των νόμων σε μια πολιτική κοινωνία αντιλαμβανόμαστε την σημαντικότητα της δικαιοσύνης, ως ανώτερη νομοθετική αξία, στο δημοκρατικό πολίτευμα, ως την ανώτερη πολιτεία. Η δικαιοσύνη είναι εξάλλου το πρώτο προαπαιτούμενο του πολιτισμού (Σίγκμουντ Φρόυντ).

Η φρόνηση και η σωφροσύνη, τέλος, οδηγούν στο τελευταίο χαρακτηριστικό της δημοκρατίας, το σύστημα παιδείας. Ξεκινώντας από την άποψη ότι δημοκρατία χωρίς παιδεία είναι υποκρισία δίχως όρια αλλά και παιδεία χωρίς δημοκρατία είναι εμπαιγμός και έχοντας στο νου μας τους τρείς θεμελιωμένους αριστοτελικούς στόχους που πρέπει να έχει η παιδεία, διάπλαση ελεύθερων πολιτών, ανάπτυξη ήθους και επαγγελματική αποκατάσταση, συμπεραίνουμε ότι μόνο μέσα από ένα δημοκρατικό σύστημα παιδείας μπορεί να αναπτυχθεί ο φρόνιμος και ο σώας τα φρένας άνθρωπος. Αυτή η άποψη μπορεί να γίνει πιο εύκολα αντιληπτή αν εξετάσουμε ποια μαθήματα πρέπει να διδάσκονται σε μια δημοκρατική κοινωνία. Ως συνελόντι ειπείν (= για να μιλήσω σύντομα) τα μαθήματα αυτά είναι απαραίτητο να εμφυτεύουν τον σεβασμό στους νόμους (όπως η Πολιτική Αγωγή), τον σεβασμό στους ανθρώπους και στην διαφορετικότητα (όπως η Κοινωνική Αγωγή) και τέλος την αξία της συμμετοχής ως όπλο κατά των βαρβάρων ηγετών (Ρητορική Αγωγή). Και ονομάζονται βάρβαροι αυτοί οι οποίοι στηριζόμενοι στην ακρισία- έλλειψη κριτικής σκέψης ανεδείχθησαν στην εξουσία (Μ.Βασίλειος- η έλλειψη κρίσης του λαού, ανέδειξε στην εξουσία τον χειρότερο). Ειδικά το τελευταίο είναι κόμπος που συνδέει την παιδεία με την δημοκρατία καθώς αυτή στηρίζεται ολοκληρωτικά και μόνο στην δύναμη του κάθε ιδιαίτερου πολίτη ξεχωριστά.

Επομένως τι είναι δημοκρατία;

Δημοκρατία είναι το σύστημα οργάνωσης αυτής της κοινωνίας που έχει το κατάλληλο σύστημα απονομής δικαιοσύνης, που κατοικούν ανδρείοι και τολμηροί πολίτες οι οποίοι είναι ικανοί να αναλάβουν ευθύνες και να υπερασπιστούν τις αξίες της και οι οποίοι έχουν πάρει την κατάλληλη παιδεία ώστε να είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν οποιαδήποτε απειλή των κυρίαρχων δικαιωμάτων τους στην εξουσία.

Κάθε κοινωνία μπορεί να αποτελέσει μια δημοκρατία εφόσον συγκεντρώσει όλα αυτά τα χαρακτηριστικά στην ποιότητα της. Και αυτό διότι πολλές φορές δεν είναι σπάνιο φαινόμενο οι πολίτες να συμμετέχουν στην εξουσία βάσει της λαϊκής κυριαρχίας και την πλειοψηφίας αλλά να μην λαμβάνουν ούτε την σωστή παιδεία, ούτε να ζουν σε ένα κράτος που σέβεται την δικαιοσύνη αλλά ούτε και να είναι στην ουσία ελεύθεροι.

Είναι αυτό δημοκρατία;

Φώτης Κυζάκης

---

[1] Η αναλυτική μέθοδος του Αριστοτέλη είναι η ανάλυση των χαρακτηριστικών, συστατικών μιας έννοιας με σκοπό τον  πλήρη ορισμό της.